पोळा किंवा बैलपोळा हा श्रावण अमावस्या किंवा भाद्रपद अमावास्या या तिथीला प्रदेशानुसार साजरा करण्यात येणारा बैलांचा सण आहे. बैलांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करणारा हा एक मराठी सण असून हा विशेषतःग्रामीण भागात भव्य पातळीवर साजरा केला जातो, ज्यांच्याकडे शेती नाही ते मातीच्या बैलाची पूजा करतात.
पोळा किंवा बैल पोळा हा बैलाच्या सन्मानाचा उत्सव आहे जो प्रामुख्याने मध्य प्रदेश, छत्तीसगड आणि महाराष्ट्रात मधील शेतकरी साजरा करतात. तेलंगणाच्या उत्तरेकडील भागातील लोक बैल पोळा सणाला “पुलाला अमावस्या” म्हणतात. या सणाला काही ठिकाणी बेंदूर सुद्धा म्हटले जाते. हा उत्सव मध्य आणि पूर्व महाराष्ट्रातील मराठी लोकांमध्ये मुख्यतः साजरा केला जातो. असेच उत्सव भारतातील इतर ठिकाणी सुद्धा साजरे केले जातात, दक्षिणेस यास “मट्टू पोंगल” आणि उत्तर व पश्चिम भारतात “गोधन” म्हणतात. बैल पोळा सण श्रावण महिन्यात (सामान्यत: ऑगस्टमध्ये) पिठोरी अमावस्येच्या दिवशी असतो. या दिवशी शेतकरी आपल्या बैलांची सजावट करतात आणि त्यांची पूजा करतात.
आजकालच्या शहरांतल्या युवा पिढीला किंवा लहानग्या बच्चे कंपनीला बैल पोळा नक्की काय आहे किंवा तो कसा साजरा करतात याबद्दल माहितीही नसेल. पण अजूनही ग्रामीण भागात हा सण मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. तर आपण आज बैल पोळा कशाप्रकारे साजरा केला जातो याबद्दल जाणून घेणार आहोत.
बैल पोळा का साजरा केला जातो?
बैल शेतीच्या कामात खूप राबतात, बैल म्हणजे शेतकऱ्याचा मित्रच. आजकाल शेतीसाठी ट्रॅक्टर वापरतात पण पुरातन काळापासून शेतीची अवजड कामे जसे कि नांगरणी, वाहतूक बैलांच्या साह्यायानेच केली जात असे. पूर्वीच्या काळी मोटरगाड्या नव्हत्या तेव्हा दूरच्या गावी, तालुक्याच्या ठिकाणी जाण्यासाठी बैलगाडीचा वापर होत असे. अगदी नव्या लग्न झालेल्या जोडप्याची वरात सुद्धा बैलगाडीतून जात असे. या काळात बैल हा शेतकऱ्याच्या आयुष्याशी खूप जोडून होता. बैलांच्या या मदतीसाठी, त्यांचे आभार मानण्यासाठी बैल पोळा सण साजरा केला जातो.
कशा प्रकारे साजरा करतात?
हा दिवस बैलांचा विश्रांतीचा दिवस असतो.पोळ्याच्या आदल्या दिवशी बैलांना आमंत्रण (आवतण) देण्यात येते. पोळ्याला त्यांना नदीवर/ओढ्यात नेऊन त्यांना आंघोळ घालतात. नंतर चरायला देऊन घरी आणतात. या दिवशी बैलाच्या खांद्याला (मान जिथे शरीराला जोडली असते तो भाग) हळद व तुपाने (किंवा तेलाने) शेकतात. याला ‘खांद शेकणे’ अथवा ‘खांड शेकणे’ म्हणतात. त्यांच्या पाठीवर नक्षीकाम केलेली झूल (पाठीवर घालायची शाल), सर्वांगावर गेरूचे ठिपके, शिंगांना बेगड, डोक्याला बाशिंग, गळ्यात कवड्या व घुंगरांच्या माळा, नवी वेसण, नवा कासरा (आवरायची दोरी) पायात चांदीचे वा करदोड्याचे तोडे घालतात. त्याला खायला गोड पुरणपोळी व सुग्रास अन्नाचा नैवेद्य देतात.बैलाची निगा राखणाऱ्या ‘बैलकरी’ घरगड्यास नवीन कपडे देण्यात येतात.
या सणासाठी शेतकऱ्यांमध्ये उत्साह असतो. आपला बैल उठून दिसावा यासाठी शेतकरी आपल्या ऐपतीप्रमाणे त्याचा साजशृंगार खरेदी करतात. बैल सजवितात व पोळ्याच्या मिरवणुकीत भाग घेतात. गावाच्या सीमेजवळच्या शेतावर (आखरावर) आंब्याच्या पानाचे एक मोठे तोरण करून बांधतात. या सणादिवशी महाराष्ट्रातल्या खेड्यांमधल्या प्रत्येक घराला आंब्याच्या पानांचे तोरण बांधले जाते. त्या जवळ गावातल्या सर्व बैलजोड्या, वाजंत्री, सनई, ढोल, ताशे वाजवत एकत्र आणल्या जातात.
हिंदु संस्कृतीत वृक्षांप्रमाणेच वन्यजिवांना देखील पुजनीय मानल्या जातं. वर्षभर शेतात शेतकऱ्यासमवेत बरोबरीने राबणाऱ्या बैलाप्रती एक दिवस ऋणी होण्याची संधी म्हणुन पोळा या सणाकडे आपण पाहातो.
जसे दिव्याविना वातीला
आणि वातीविना दिव्याला नाही पर्याय
तसेच कष्टाविना मातीला
आणि बैलाविना नाही शेतीला पर्याय
बैल पोळा सणाच्या हार्दिक शुभेच्छा
